Yakın tarihimizde Çerkes Ethem kimilerine göre “kahraman” kimilerine göre ise “hain” olduğu iddia edilen bir figür. Bu konunun daha iyi aydınlatılması için tarihçi Candan Badem’e Çerkes Ethem’i sorduk. “Gerçekte Çerkes Ethem kimdi ve Kurtuluş savaşında nasıl bir rol oynadı?”, “Çerkes Ethem ulusal direniş güçleri arasında nasıl bir yer tutuyordu?”, “Ethem’in Mustafa Kemal ve ekibiyle anlaşmazlığı hakkında neler söylenebilir?”, “İç isyanların bastırılması sırasında Ethem’in kullandığı yöntemlere, özellikle de kurduğu İstiklal Mahkemeleri’ne nasıl bakılmalıdır?”, “Yeşil Ordu neydi ve Ethem bunun neresindeydi?”… Bu sorulara Candan Badem’in cevaplarını sizlere sunuyoruz, iyi okumalar…
Candan Badem:
Çerkes Ethem, yarı alaylı yarı mektepli bir çeteciydi. Ağabeyleri Reşit ve Tevfik beyler gibi subay olamamıştı ve küçük zabit mektebinde okumuştu. Balkan Savaşları’nda ve ardından Birinci Dünya Savaşı’nda Teşkilat-ı Mahsusa saflarında bulundu. Savaş bitmeden yaralanarak Bandırma’ya çekilmişti. Bu dönemde Bandırma ve çevresinde eşkıyalık yaptı. Örneğin İzmir valisi Rahmi Bey’in oğlunu fidye için kaçırdı. Mayıs 1919’da Yunanistan Krallığı’nın İzmir’i işgali üzerine, Ege’nin eşkıya zeybekleri ve efeleri gibi o da eşkıyalıktan Kuvva-i Milliyeciliğe geçti. Bunda ağabeyleri ve Rauf Orbay gibi bazı tanınmış Abhaz ve Çerkeslerin de etkisi oldu.
Ethem, kısa sürede en büyük çeteyi kurdu ve kendi kendine “Umum Kuvva-i Seyyare Kumandanı” unvanını verdi. Ankara’daki TBMM hükümeti henüz düzenli orduyu kuramadığı sırada Vahdettin’den yana olan gerici Anzavur Ahmet, Bolu, Gerede, Yozgat ayaklanmalarını bastırdı. Özellikle bu son Yozgat ayaklanmasını bastırdığı sırada Ankara hükümetini, düzenli orduyu ve Mustafa Kemal Paşa’yı küçümser bir tavra girdi. Daha sonra da düzenli ordu emrine girmeye karşı çeşitli biçimlerde direndi.
Ethem, ayaklanmaları bastırırken sağ ele geçen hasımlarını veya suçlu gördüğü kendi çetecilerini hemen alenen idam ettiriyor ve düşmanla baş etmek ve çeteleri disiplin altında tutmak için bunun en etkili yöntem olduğunu söylüyordu. Nitekim o günkü koşullarda bu bir zorunluluktu. Ancak TBMM, İstiklal Mahkemeleri’ni kurduktan sonra da Ethem kendi kafasına göre adam asmaya, zanlıları TBMM’nin İstiklal Mahkemesi’ne göndermemeye başladı. Ona göre, cephe hattındaki suçlular geriye gönderilmeden oracıkta yargılanmalı ve idam edilmeliydi. Ankara valisi Yahya Galip Bey’i de Yozgatlı Çapanoğulları’nı koruduğu gerekçesiyle asmak isteyince Mustafa Kemal ve çevresiyle ilişkileri iyice gerildi. Ethem’in, Mustafa Kemal’i meclisin önünde asacağım dediği söylentisi yayıldı.
Ethem, genelde kurmay subaylara karşı önyargılıydı, onlara karşı kompleksli olması muhtemeldir. Ethem, Mustafa Kemal ve ekibindeki kurmay subayları da küçük görüyordu. Yunan Ordusu’na karşı savaşı kazanmak için çete savaşını yeterli görüyordu. Batı cephesi komutanı olarak atanan İsmet Paşa ile de geçinemedi çünkü denetim altına girmek istemiyordu. Emrindeki adamlara yüksek maaşlar veriyordu ve bunları zenginleri soyarak veya zorla bağış alarak yapıyordu. Düzenli orduda bunları yapması mümkün değildi. Ethem’in Bolşevizme sempatisi de Bolşeviklerin de zenginlerin malına el koyduğunu düşünmesiydi. Kuşkusuz Ethem’in Bolşevizmin siyasetini ve felsefesini layıkıyla kavrayacak bir düşünce birikimi yoktu.
Yeşil Ordu Cemiyeti İttihatçıların Bolşevikleri kandırmak, halifeye sadık Müslüman halkı da kendilerine ısındırmak için kurdukları bir örgüttü. Gerçek anlamda Bolşevik veya komünist değildi, onun düşüncesi İslam ve Bolşevizmin bir karışımıydı. Nitekim Mustafa Kemal de Bolşevikleri kandırmak için kendi arkadaşlarına bir sözde komünist parti kurdurmuştu. Yeşil Ordu içindeki İttihatçıların bir kısmı Bolşevizmi ciddiye almaya başladıkları zaman, Türk burjuvazisinin siyasi temsilcisi olan Kemalist hareket de onlardan kurtulmanın bir yolunu aramaya başladı. Ethem’in bu örgütte önemli bir rolü yoktu ancak Yozgat ayaklanmasını bastırdığı sırada gücünün doruğundayken Yeşil Ordu Cemiyeti’ne girmesi onu hasımları gözünde daha da tehlikeli yaptı. Kemalistler ve İttihatçıların sağ kanadı 1921 yılı başlarında Mustafa Suphilerin TKP’si ile Yeşil Ordu Cemiyeti’ni art arda tasfiye ettiler.
Ethem, Türkiye’de iç savaşla, TBMM-Yunanistan ve TBMM-Ermenistan savaşlarının iç içe geçtiği 1919-1922 döneminin önemli siyasal aktörlerinden biridir. Siyasi bir vizyonu yoktur, başarılı olsaydı nasıl bir Türkiye kurardı bilemiyoruz. Türkiye’den ayrılıp Mustafa Kemal’e muhalefetini sürdürdüğü yıllarda, reformlara ve laikliğe karşı çıkan gerici ve hilafetçilerle de işbirliği yapmıştır. Ancak hain midir sorusuna net bir yanıt vermek zordur çünkü Yunan Ordusu’na teslim olmakla birlikte Türk ordusuna karşı savaşmamıştır.
Candan Badem kimdir?
Kars, Ardahan, Hanak, Vardosan köyü 1970 yılı doğumlu, Börk köyü nüfusuna kayıtlı. Boğaziçi Üniversitesi İşletme Bölümü’nden mezun oldu (1992). 1995-2000 yılları arasında Kazakistan’da çeşitli şirketlerde çalıştı. Birmingham Üniversitesi Rusya ve Doğu Avrupa Çalışmaları Merkezi’nde yüksek lisans yaptı (2001). Doktorasını Sabancı Üniversitesi tarih doktora programında tamamladı (2007). Türk-Ermeni Sorunu Bibliyografyası kitabı Aras Yayıncılık tarafından yayımlandı (2007). Ermenistan Ulusal Arşivi’ne Türkiye’den gidip araştırma yapan ilk Türk akademik tarihçi oldu (2009). Doktora tezi İngilizce (The Ottoman Crimean War (1853-1856), Brill, 2010) ve Türkçe yayımlandı (Kırım Savaşı ve Osmanlılar, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2017). Eylül 2014’te doçent unvanını kazandı. SSCB tarihi ve Rusya üzerine çeşitli yazıları yayımlandı. Munzur Üniversitesi Tarih Bölümü’nde öğretim üyesiyken, 1 Eylül 2016 tarih ve 672 sayılı KHK ile kamu görevinden ihraç edildi. Çok iyi düzeyde Osmanlıca, Rusça ve İngilizce, orta düzeyde Ermenice, Almanca, Zazaca ve Kurmanci biliyor. Araştırmalarına devam eden Candan Badem aynı zamanda Yeni Ülke Dergisi Danışma Kurulu üyesidir.
